براي
آشنايي بيشتر با هنر فيروزه كوبي به ديدن آقاي رضوي هنرمند فيروزه تراش ، به بازار
رضا رفتم. همزمان با تخریب اطراف حرم مطهر و بخشی از بازار بزرگ مشهد که در سال ۱۳۵۴
انجام گرفت، این بازار برای جایگزین نمودن کسبه ساخته شد. ابتدای بازار از فلکه بیت‌المقدس
آغاز شده و به میدان ۱۷ شهریور منتهی می‌شود. طبقه دوم اين بازار کارگاه‌های
کوچک صنایع دستی، طلاکاری، فیروزه تراشی و گلدوزی است .
- گفتگو
را با آقای رضوی و پرسش را از سابقه كارش آغاز کردم:
آقای
رضوی: بيشتر از 40 سال است که کار می کنم. البته اول فيروزه تراشي ميكردم ولي الان
تعدادي كارگردارم وكار خودم فروشندگي است.
درباره
تاريخچه فيروزه كوبي پرسيدم. پاسخ داد كه اصل
اين كار را آقاي حكيميان، از كشور روسيه وارد ايران كردند و ابتدا در شهر مشهد اين
كار را رواج دادند و بعد از 10 سال توسظ
آقايي به نام حاج داداش به اصفهان آورده شد. البته در مشهد كار فيروزه كوبي روي
زيورآلات انجام مي شده ولي استادكاران اصفهاني بيشتر روي ظروف كار می كردند.
- پرسیدم،
مي شود توضيحي مختصر درباره انواع فيروزه وطرز تشخيص اصل از بدل آن و مراحل ساخت
فيروزه كوبي بدهيد؟
آقای
رضوی: سنگ فیروزه روشن را "چغاله" وسنگی که رنگ تیره تر داشته باشد،"عجمی"
می نامیم."طفول" نام سنگی است که رنگ فیروزه ای کامل داشته باشد و
"شجره ای" به فیروزه ای گفته می شود که لکه دارد ولي تشخيص طبيعي يا
مصنوعي بودن آن حتي براي من نیز بسيار دشوار است .
- لطفا
در باره طرز ساخت و تهیه آن توضیح دهید:
آقای
رضوی: فیروزه كوبي دو مرحله دارد. "زير ساخت" كه توسط استاد كار، متناسب
با چگونگي طرح اندازي فيروزه ساخته مي شود و "روكار". بدين صورت است كه
خرده سنگ هاي فيروزه را بنابر نوع استفاده دانه بندي كرده و ضايعات آن را جدا مي کنند.
بعد دانه هاي يكنواخت فيروزه بر سطح بدنه كناريكديگر چيده مي شوند، بطوريكه كمترين
فاصله بين دانه ها وجود داشته باشد. بدين منظور بدنه فلزي به وسيله مشعل تا دماي
ْ30 گرم شده و همزمان روي آن پودر لاك
پاشيده مي شود پودر به سرعت ذوب شده و سطح كار را مي پوشاند. در ادامه
مجددا بدنه گرم شده و قسمت به قسمت سنگهاي فيروزه كنار هم روي لاك ذوب شده چيده مي
شود. سپس روي قسمت فيروزه كوب، لايه اي از پودر لاك پاشيده و حرارت داده مي شود تا
جاهاي خالي سطح كار پر شوند. در نهايت طي دومرحله در پرداخت كاري بدنه فلزي و درقسمت
فيروزه كوب، اضافه هاي سنگها زدوده ميگردند. قسمت فيروزه كوبي شده به وسيله روغن
زيتون و يا روغن كنجد پوليش مي گردد، تا اين قسمتها نيز داراي بدنه شفاف و درخشان
گردند. يكنواختي سنگهاي فيروزه از جمله نكاتي است كه ارزش كار را بالا مي برد.
در مورد سئوال دومم هنوز پاسخ درستی دریافت
نکرده بودم. منظورم در مورد طرز تشخیص اصل از بدل سنگ فیروزه. دوباره سئوال را به
طریق دیگری در مورد ارزش ظرف های فیروزه کوبی مطرح کردم. آقای رضوی در جواب من كه
درباره اصل و بدل بودن ظرفهاي فيروزه كوبي پرسیده بودم، خنده بلندي كرد و گفت:
"خانم ميدانيد قيمت يك كيلو فيروزه نيشابور چند است؟" به روی خود نیاورده
و بيشتر كه كنجكاوي كردم پی بردم كه فيروزه اكثر ظرفها، از شيلي، مصروآمريكا وارد شده و مصنوعي است!
برای
تحقیق بیشتر به کتابخانه های شهر رجوع کردم. برای تدوین اطلاعات جمع آوری شده سراز
کتاب فلز کاری نوشته حسین یاوری و تعدادی منابع مجازی از جمله سایت بیتوته در آوردم که خلاصه ای از آن یادداشت ها را درزیر می آورم:
" فیروزه
محصولی خاص و برآمده از کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ آبی نزدیک به سبز است. در
روزگار قدیم کانی های آن تنها از سنگ فیروزه به دست می آمد ولی امروزه همانند سایر
کانی ها به صورت مصنوعی نیز فرآوری می شود به گونه ای که حتی تشخیص طبیعی یا مصنوعی
بودن آن برای کارشناسان نییز بسیار دشوار است .فیروزه
نسبت به کیفیت و ارزش آن درجه بندی می شود و نامگذاری قسمت های مختلف معدن فیروزه
بر اساس این تقسیم بندی است .روش کار بدین صورت است که ابتدا ظرف مسی یا برنجی، مثل
گلدان یا شمعدان را به عنوان زیرساخت انتخاب کرده، آنگاه قسمتی که باید فیروزه کوبی
گردد مشخص کرده و محیط آن را با یک رشته باریک فلزی به ارتفاع دو یا سه میلیمتر لحیم
و زواربندی می نمایند. اگر سطح طرح زیاد باشد، داخل طرح را دوباره با همان رشته های
فلزی نقش داده ولحیم کاری می نمایند. این کار علاوه بر زیبایی باعث استحکام بیشتر
سطح فیروزه کوبی می شود. سپس قطعات ریز یا درشت فیروزه را پس از تمیزکردن و تفکیک دانه
بندی می نمایند. آنگاه شیء مورد نظر در حین حرارت دادن در قسمتهای موردنظر مقداری
لاک پودرشده، می پاشند تا ذوب شود. بعد هنرمند فیروزه کوب با صبر و حوصله فراوان
خرده های فیروزه را بر روی کار طوری قرار می دهند که تمام سطح موردنظر را بپوشاند
و در نهایت فضاهای خیلی ریز و خالی را با ملات مخصوص آبی رنگ پر می نمایند، سپس رویه
کار را به کمک چرخ تراش سنگ، سائیده و صیقل می دهند و در مرحله آخر عمل پرداخت
انجام می گیرد که جلوه خاصی به شیء موردنظر می بخشد. معروفترین فیروزه کوبهای ایران
"روبن بروشالمی" و برادرش دو هنرمند کلیمی اصفهان با بیش از 40 سال
سابقه فعالیت در این رشته هنری هستند.
متاسفانه فیروزه کوبی مثل بسیاری دیگر از رشته های صنایع دستی درحال
منسوخ شدن است."روبن بروشالمی" این صعنت گری قدیمی فیروزه کوب مشکلات
کار را درعدم فراهم کردن مصالح مناسب نظیر سنگهای فیروزه و مواد لاکی، در بی تفاوتی
سازمان صنایع دستی نسبت به این صنعت و در عدم آگاهی مردم از این صنعت هنر و ارزش ندادن به این کارمی داند."
